zz99a1a1

8ος-μέσα 9ου αι.

Εικονομαχία 726-843

Η λέξη εικών για τους βυζαντινούς σημαίνει οποιαδήποτε αναπαράσταση χριστιανικού θέματος και με οποιαδήποτε υλικά/τεχνική.

Εικόνες τέτοιες, λοιπόν, σώζονται από τις απαρχές του χριστιανισμού στις κατακόμβες (3ος, 4ος αι.) --στις οποίες δεν ήξερα να απαντήσω σ' ένα φίλο γιατί δεν τοποθετούνται αφυγραντήρες, έτσι που η ανθρώπινη ανάσα παραμένει ο μεγαλύτερος εχθρός της διατήρησής τους. Οι εικόνες αυτές έχουν γίνει από ανθρώπους που διώκονται. Τοποθετούνται μόνο σε τάφους, έτσι ώστε να φαίνονται στον επισκέπτη-θεατή, με σκοπό να φρεσκάρουν τη μνήμη των πιστών για τα προσωπικά χαρακτηριστικά των αγίων, όπως με παρόμοιο τρόπο είχε χρησιμοποιηθεί η μετά θάνατον φωτογραφία τον 19ο αι. Αυτές οι αναπαραστάσεις λατρεύονται ως ιερά λείψανα, εξίσου όπως και τα σωματικά λείψανα.

Τον 5ο και 6ο όμως, οι εικόνες πληθαίνουν. Ειδικά από τον 6ο η εικόνα γίνεται αντικείμενο δημόσιας και ιδιωτικής λατρείας. Τοποθετούνται στα σπίτια των ανθρώπων και στους χώρους εργασίας τους, φυσικά και στις εκκλησίες, επίσης πάνω σε λάβαρα η εικόνα της Παναγίας προηγείται των πομπών στους αυτοκρατορικούς θριάμβους, πάνω στα τείχη της Πόλης κλπ.

Το 726 η Θύρα, σκάει. Χαλασμός. Ο Λέων Γ' της δυναστείας των Ισαύρων αποδίδει την έκρηξη στην οργή του θεού, ο οποίος έχει εκνευριστεί από το ειδωλολατρικό πάθος με το οποίο προσεγγίζονται οι εικόνες. Είναι πιθανό επίσης να είχε επηρεαστεί από τις ανεικονικές αντιλήψεις της ιουδαϊκής και μουσουλμανικής θρησκείας, κατά τις οποίες απαγορεύεται η απεικόνιση του θεού. Πρώτη εικονοκλαστική πράξη του είναι να καταστρέψει την εικόνα του Χριστού πάνω απ' τη Χαλκή Πύλη του Μεγάλου Παλατιού στην Κων/πολη.

Το 730 εκδίδει το πρώτο διάταγμα, κατά των εικόνων και των εικονόφιλων, στην Κωνσταντινούπολη.

Η εικονομαχική ιδέα ωστόσο, δεν κατάφερε να διαδοθεί στην Δύση. Ο πάπας Γρηγόριος Β' απορρίπτει αμέσως το διάταγμα.

Τα πράγματα γίνονται σοβαρά εντός της αυτοκρατορίας. Αναβιώνονται οι διωγμοί. Δημεύονται οι περιουσίες των εικονολατρών.

Φαντάζομαι τον κόσμο να γίνεται δυο αντίπαλα κομμάτια· η εικόνα γίνεται δυο κομμάτια, ένα πνευματικό κι ένα υλικό, ώστε να διαπληκτιστούν τα δυο κομμάτια του βυζαντινού κόσμου:

Οι εικονόδουλοι έχουν το επιχείρημα ότι δεν προσκυνούν την υλική υπόσταση της εικόνας.

Οι εικονομάχοι απ' την άλλη δεν το πιστεύουν.

Μάχιμος εικονόφιλος που αφήνει έργο υπέρ της λατρείας είναι ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός.

Οι εικονόφιλοι τρέπονται σε φυγή προς ασφαλείς περιοχές, όπως η Ρώμη.

Το εικονοκλαστικό πρόγραμμα περιλαμβάνει, εκτός από εικόνες, βιβλία, χειρόγραφα τότε, που εικονογραφούνται. Ωστόσο σε τελική ανάλυση δεν είναι τα βιβλία ο στόχος, οπότε σώζονται αναλογικά περισσότερα χειρόγραφα απ' ότι έργα που αφορούν μόνο την εικόνα, την μνημειακή τέχνη. 

Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο προφανή, τα αίτια πρέπει να ερευνηθούν βαθύτερα.

Οι θαυματουργές εικόνες, περιουσία των μοναστηριών, ασκούν επιρροή στον εύπιστο λαό.

Η ακίνητη περιουσία των μοναστηριών, η οποία δεν φορολογείται, αυξάνεται επικίνδυνα εις βάρος της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας και των κρατικών πόρων.

Ας κοιτάξουμε κι ένα χάρτη της εποχής. Το Βυζάντιο, από νότια κι ανατολικά, είναι εγκλωβισμένο από τους Άραβες, το χαλιφάτο των Ομεϋαδών, το οποίο από τα μισά του 7ου αι. επεκτείνεται απειλητικά προς τα τότε εδάφη της αυτοκρατορίας, και έως τα μισά του 8ου αι. έχει προσαρτήσει παχυλώς στο σώμα του Ιβηρική Χερσόνησο και Καύκασο.

Είναι μια μεγάλη αυτοκρατορία, και περίπου το 1/3 του ζωντανού σύμπαντος βρίσκεται μέσα της.

Οι μουσουλμάνοι δεν έφτασαν τυχαία ως εκεί. Μετά από πολύχρονες μάχες Βυζαντινών-Σασσανιδών, των δεύτερων η αυτοκρατορία ήταν μπουρδέλο. Συντέλεσαν βέβαια και εσωτερικά προβλήματα. Οι άραβες πάντως βρήκαν την ευκαιρία να τους διαπεράσουν, κουβαλώντας μαζί τους το Jihad, ιερό πόλεμο κατά οποιουδήποτε δεν είναι μουσουλμάνος. 

Απ' την άλλη, ο Ιουστινιανός θέλει να ανακτήσει τις επαρχίες της Δύσης, που εδώ και κάτι χρόνια διοικούνται απ' τους Οστρογότθους. (Το πετυχαίνει το 553) Αυτό δεν είναι πρόβλημα, αλλά στην πραγματοποίηση του ονείρου του, στην πολιτική του, δεν συμπεριλαμβάνεται η προστασία από ανατολικά.

Η αυτοκρατορία των Σασσανιδών θρυμματίζεται:

https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Nahāvand

Ο Ισδιγέρδης Γ', τελευταίος βασιλιάς τους,

δολοφονείται το 651.

  Expansion during the Rashidun Caliphate, 632–661/A.H. 11-40

  Expansion during the Umayyad Caliphate, 661–750/A.H. 40-129

Σε πολλές περιπτώσεις, οι εξαθλιωμένες ανατολικές επαρχίες συμμαχούν με τον εχθρό. Σ' αυτές τις πόλεις --Συρία, Αίγυπτος, Παλαιστίνη, Μεσοποταμία-- έχουν καταφύγει οι μονοφυσίτες, των οποίων η πίστη έχει γενικά καταδικαστεί. Οι ίδιοι λοιπόν, δεν θεωρούν πως βρίσκονται στο στόμα του λύκου, και αποδέχονται να κυριαρχηθούν.

Το 655, οι Βυζαντινοί χάνουν στη μάχη της παράκτιας Φοινίκης, καθοριστικό γεγονός, που δείχνει πως οι άραβες θα κυριαρχήσουν στη μεσόγειο.

Η εικονομαχία μπορεί να ερμηνευθεί ως πρόσχημα λοιπόν -όχι απλά και μόνο μια θρησκευτική έριδα-, με αίτια πιο βαθιά, οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά.

(Δεν έχω ερευνήσει αρκετά τις εποχιακές αντιλήψεις των ανθρώπων σχετικά με το ζήτημα.)

Η πρώτη φάση της Εικονομαχίας λήγει το 787, όταν η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία συγκαλεί την Ζ' Οικουμενική Σύνοδο, όπου αναστηλώνονται οι εικόνες και ορίζεται ότι η πραγματική λατρεία πρέπει να απευθύνεται αποκλειστικά στα θεία πρόσωπα που απεικονίζονται, και η προσκύνηση πρέπει να είναι μόνο τιμητική.

~

Η δεύτερη φάση ξεκινά το 815, από τον Λέων Ε' τον Αρμένιο, ο οποίος αποδίδει τις στρατιωτικές ήττες στη λατρεία των εικόνων. Επειδή ο τότε πατριάρχης Νικηφόρος Α' είναι εικονόφιλος, τον αντικαθιστά με έναν της προτίμησής του, τον Θεόδοτο Α' Κασσιτερά. Αυτός, στη σύνοδο που συγκάλεσε στην Αγία Σοφία, κατηγορεί την Ειρήνη για γυναικεία αφέλεια, και επαναφέρει τις αποφάσεις της συνόδου της Ιέρειας του 754. Μπορούμε να πούμε ότι όρισε η εικονοποιία της χριστιανικής εκκλησίας, και η τέχνη μάλλον γενικότερα, να θεωρείται βδέλυγμα, απόβλητο, αλλότρια.

Το 843 η χήρα του εικονομάχου αυτοκράτορα Θεόφιλου, συγκαλεί σύνοδο στην οποία αναστηλώνονται οι εικόνες οριστικά.